Bu makalede Mesleki Yeterlilik Kurumunun faydalanıcı kurum olduğu TÜBİDER VOC Test Merkezleri Projesi çerçevesinde bilişim meslek standartlarına uyumlu yeterlilikleri hazırlama sürecinde karşılaşılan sorunlar ve bunlara getirilen çözümler irdelenmektedir. MYK dokümanları ve süreç içinde elde edilen makalelerden derlenen bu yazımızda verilen örnekler çoğunlukla bilişim mesleklerine ait olsa da diğer mesleklerin yeterliliklerinin hazırlanmasına ait birçok önemli ipucunu da kapsamaktadır.
(Mesleki yeterlilikleri hazırlama çalışmamızda bize bıkıp usanmadan yardımcı olan, MYK sektör sorumlusu uzman personele teşekkür ederiz.)
Meslek standardı; iş analizine dayanılarak kişinin mesleki yeterlilik seviyesine uygun olarak yürütmesi gereken başlıca görevleri, sahip olması gereken bilgi, beceri ve yetkinlikleri açıkça ifade eden ve mesleki açıdan sahip olunması gereken hususları ve mesleki alanla ilgili sağlık, güvenlik ve çevre koruma konularındaki mevzuat ile idari ve teknik gereklilikleri ihtiva eder. Meslek standardında mesleki yeterlilik seviyesi ve bu seviyenin uluslararası yeterlilik seviyeleriyle ilişkisi açıkça belirtilmektedir. Meslek standardı işverenler, çalışanlar, stajyerler ve öğrenciler tarafından kolaylıkla anlaşılabilecek açıklıkta yazılır. Meslek standardı, bireyin Hayat Boyu Öğrenme ilkesine uygun olarak kendini geliştirmesini ve meslekte ilerlemesini teşvik etmekte ve meslekte ilerleme imkanlarına ait bilgiler vermektedir. (1)
Ulusal ve uluslararası meslek standartlarını temel alarak teknik ve meslekî eğitim standartlarının ve yeterliliklerin geliştirilmesi, uygulanması ve bunlara ilişkin akreditasyon, yetkilendirme, denetim, ölçme, değerlendirme ve belgelendirmeye ilişkin kural ve faaliyetlerine Ulusal Mesleki Yeterlilik Sistemi (UMYS) denir. Ulusal meslekî yeterlilik sisteminin amaçları şunlardır:
- Eğitim ile istihdam ilişkisini güçlendirmek.
- Öğrenme çıktıları için ulusal standartlar oluşturmak.
- Eğitim ve öğretimde kalite güvencesini teşvik etmek.
- Yatay ve dikey geçişler için yeterlilikleri ilişkilendirmek, ulusal ve uluslararası kıyaslanabilirlik altyapısını oluşturmak.
- Öğrenmeye ulaşmayı, öğrenmede ilerlemeyi, öğrenmenin tanınmasını ve kıyaslanabilirliğini sağlamak.
- Hayat boyu öğrenmeyi desteklemek
Ulusal yeterlilikler ulusal meslek standardının bulunduğu alanlarda söz konusu ulusal meslek standardı esas alınarak, bulunmadığı alanlarda ise uluslararası meslek standardı esas alınarak oluşturulur. Ulusal yeterlilikler;
- Örgün ve yaygın eğitim ve öğretim kurumları,
- Yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşları,
- Kuruma yetkilendirme ön başvurusunda bulunmuş kuruluşlar,
- Ulusal meslek standardı hazırlamış kuruluşlar,
- Meslek kuruluşları,
ve bunların müşterek çalışmasıyla oluşturulur.
Ulusal yeterliliğin hazırlanmasında, sektör komitelerinde incelenmesinde ve MYK Yönetim Kurulu tarafından onaylanarak yürürlüğe konulmasında temel ölçütler Mesleki Yeterlilik, Sınav ve Belgelendirme Yönetmeliğinde belirlenmiştir.
Ulusal yeterlilik aşağıdaki unsurlarla tanımlanır;
- Yeterliliğin adı ve seviyesi,
- Yeterliliğin amacı ve gerekçesi,
- Yeterliliğin ilgili olduğu sektör,
- Yeterlilik için gerekli olan; şekli, içeriği, süresi gibi özellikleri belirtilen eğitim ve deneyim şartları,
- Yeterliliğe kaynak teşkil eden meslek standardı, meslek standardı birimleri/görevleri veya yeterlilik birimleri,
- Yeterliliğin kazanılması için sahip olunması gereken öğrenme çıktıları,
- Yeterliliğin kazanılmasında uygulanacak değerlendirme usul ve esasları, değerlendirmede ihtiyaç duyulan asgari sınav materyali ile değerlendirici ölçütleri,
- Yeterlilik belgesinin geçerlilik süresi, yenilenme şartları, gerekli görülmesi halinde belge sahibinin gözetimine ilişkin şartlar.
Öğrenme çıktıları, öğrencinin öğrenme sürecini tamamladıktan sonra neleri anlaması gerektiğini, neleri bilmesi gerektiğini ve neleri yapabileceğini belirten ifadelerdir. Öğrenme çıktıları, gözlenebilir ve ölçülebilir bir biçimde ifade edilmelidir. EQF’e göre bir öğrenme çıktısı, alt öğrenme çıktılarını da içerebilir. Böyle bir durumda bağlam ifadeleri eklenerek öğrenme çıktısına dair açıklama yazılabilir veya UMS’de yer alan bir göreve veya işlemin başarım ölçütlerine atıfta bulunulabilir. (2)
Öğrenme çıktıları yazarken dikkat edilmesi gereken noktalar;
- Öğrenme çıktılarında sadece bir fiil (açıklar, listeler, sıralar, tanımlar, yazar, söyler, sınıflandırır, izler, yapar, seçer, bilir, bulur, karşılaştırır, organize eder, ifade eder, uygular, programlar, hesaplar, sorgular, uyarlar, dizayn eder, değerlendirir vb. ) kullanılmalıdır. Bu fiillerde, öğrenci için oluşturulan öğrenme çıktılarının basitten karmaşığa doğru düzeyini ifade etmelidir.
- Karmaşık ve belirsiz ifadelerden kaçınılmalıdır. İfadeler okunduğu zaman herkes tarafından aynı anlamın yüklenmesi sağlanmalıdır.
- Nasıl ölçüleceği ve değerlendirileceği düşünülmelidir.
- Başarılabilmesi için zaman, emek vb. gibi kaynaklar bakımından gerçekçi olup olmadığına dikkat edilmelidir.
- Öğrenme çıktıları bilişsel, duyuşsal ve devinişsel alanda yazılmalıdır.
Örneğin;
– Sabit diskin görevlerini yazar/söyler. (bilişsel alan)
– Kapasitelerine ve büyüklüklerine göre bilgisayar türlerini sınıflar. (bilişsel alan)
– Çalışma hayatında, arkadaşları ile işbirliği yapar. (duyuşsal)
– Mesleği ile ilgili yayınları izler. (duyuşsal)
– Kurallara uygun bilgisayarın çevre birimleri ile bağlantısını yapar. (psikomotor)
UMS’de “Bilgi, Beceri ve Yetkinlikler” kısmından yukarıda belirtildiği gibi bir yeterlilik birimi türetilebileceği gibi, yeterlilik birimleri içine bu anlamda öğrenme çıktıları da tanımlanabilir.
Yukarıda genel olarak öğrenme çıktılarının nasıl ifade edildiği belirtilmiştir. Bu ilkeler doğrultusunda, yazılan öğrenme çıktıları aşağıdaki gibi bir form ile değerlendirilebilir. (3)
– Öğrenme çıktıları, birimin yeterlik amacıyla tutarlı mı?
– Öğrenme çıktıları, adayın yapacağı iş/eylem (örn: “….. için kişisel hazırlık yapar”) biçiminde ifade edilmiş mi?
– Öğrenme çıktıları, herkes için aynı anlamı ifade ediyor mu?
– Öğrenme çıktıları basit bir dille ve biçimsel kurallara uygun ifade edilmiş mi?
– Öğrenme çıktılarının sıralanışı doğru mu?
– Öğrenme çıktıları, kendi içerisinde anlamlı bir bütün oluşturacak biçimde ifade edilmiş mi?
– Öğrenme çıktıları, birbirleri ile ilişkili mi?
– Öğrenme çıktılarından, iki ya da daha fazla çıktıya bölünmesi gereken var mı?
– Öğrenme çıktıları, gözlenebilir ve ölçülebilir nitelikte midir?
Başarım Ölçütleri beklenen başarı standardını belirler ve adayın Öğrenme Çıktısına ulaşması için neler yapması gerektiği hakkında bilgi verir. Ulusal Yeterlilikler (UY) biriminin sonuçları normalde Ulusal Meslek Standartları (UMS)’da belirtilen yükümlülüklerle ilişkili olduğu gibi, Ulusal Yeterlilikler (UY) Başarım Ölçütleri doğal olarak Ulusal Meslek Standartları (UMS)’nda belirtilen süreçler ile ilişkilidir. Ulusal Meslek Standartları (UMS) belirli UMS yükümlülüklerini üstlenmek için nelerin yapılması gerektiğini açıklamaktadır. Fakat, UMS işlemleri genelde işlemin tamamlanması için bir standart belirlememektedir. Ayrıca bir standardın dahil edilmesi UMS işlemlerini Ulusal Yeterlilikler (UY) Başarım Ölçütlerine dönüştürmektedir.
Yeterlilik birimlerinde Performans Kriterleri UMS’de listelenen Bilgi, Beceri, Tutum ve Davranışlardan da türetilebilir. Yeterlilik birimleri içine bu anlamda bir öğrenme çıktısı da tanımlanabilir.
Ulusal Meslek Standartları (UMS)’nda Yeterlilik veya Başarım Ölçütleri, ölçme değerlendirme sınav yazarlarının geçerli Sınav Değerlendirme Enstrümanlarını seçmelerine ve yeterlilik birimleri ve öğrenme çıktıları için Sınav Delili gereksinimlerini tanımlamalarına yardımcı olur. Başarım Ölçütleri aynı zamanda adayın performans değerlendirmesini belirlemek ve kaydetmek için Denetçi Gözlem Kontrol Listelerinde kullanılan öğeler için başarı kriteri sağlar.
Bir Öğrenme Çıktısının kaç tane Başarım Ölçütüne sahip olması gerektiği ile ilgili sabit bir kural yoktur, genellikle üç ila altı arasında olmaktadır. Eğer sadece bir veya iki tane Başarım Ölçütü varsa Öğrenme Çıktısının geçerliliğini sorgulayabilirsiniz. Eğer Başarım ölçütü sayısı yükselirse, örneğin sekiz veya dokuz tane olursa, Öğrenme Çıktısının ikiye bölünmesi gereken bir içeriğe sahip olduğunu düşünebilirsiniz. Başarım Ölçütlerinin sayısı Öğrenme Çıktısı tabiatına uygun ve değerlendirme yapılan adayların özelliklerine paralel olacaktır. Her zaman Ulusal Meslek Standartları (UMS) tarafından rehberlik edilmelidir.
Başarım Ölçütleri temel nitelikler de olmalı ve Öğrenme Çıktılarına eklenmelidir. Bunlar Öğrenme Çıktılarında önerilenden farklı veya bunun ötesine geçen içeriği içermemelidir. Başarım Ölçütleri;
• Her zaman Öğrenme Çıktısından türetilmeli ve sadece yeterliliği göstermek için temel olan ile ilişkili olmalıdır.
• Öğrenme Çıktısı veya Yeterlilik Biriminin bütünsel değerlendirmesine katkıda bulunmalı ve her bir Başarım Ölçütü için gerekli olan ayrı bir değerlendirme enstrümanı veya testi şeklinde yazılmamalıdır.
• Beklenen performansın standardını veya kalitesini açık bir şekilde göstermelidir. Bu nedenle her Başarım Ölçütü değerlendirici bir sözcük veya tümceye sahip olmalı ve gösterilecek olan başarının standardını belirginleştirmelidir. Standardı göstermek için tek bir sözcük kullanıldığında (örneğin “doğru”, bir cevabın sadece doğru veya yanlış olduğu) anlam diğerleri için de açık ve öznel yoruma kapalı olmalıdır.
• Her öğrenme çıktısı sadece 1 edinimi içermelidir. Örneğin “seçer ve uygular” şeklinde ifade edilecek bir öğrenme çıktısı yanlış olacaktır. Çünkü seçmek ayrı, uygulamak ayrı olarak ölçülmesi gereken edinimdir.
Başarım Ölçütü Örnekleri
Boya uygulamaları için işlem sırasını doğru şekilde açıklar.
Tutuşabilir ve yanıcı malzemeleri güvenli şekilde muhafaza eder.
Müşteri ilişkilerinin nasıl oluşturulduğunu ve kurulduğunu açıklar.
Sağlıklı pişirme metotlarını kullanarak kabul edilir standarda göre pişirir.
Saç, plastik ve katot yüzeyler için son boya katmanı doğru şekilde uygular.
Diğer ekip üyeleriyle birlikte üretken ve güvenli bir şekilde çalışır.
Başarım Ölçütleri pek çok şekilde yazılabilir ancak belirtilenlerin tümü açık ve kesin olmalıdır. Sözcüklerin sayısından endişe etmek yerine açık ve kesin bilgi vermek daha önemlidir. Bir Başarım Ölçütünün uzunluğu ikincil önemli husustur; açıklık öncelikli olmalıdır. Kullanılan Başarım Ölçütünü hangi formatta ifade edilirse edilsin bunun Yeterlilik Birimi boyunca kullanılması gerektiğine dikkat edilmelidir.
Başarım ölçütünü yazarken öğrenme çıktısında aktivitenin hangi önemli yönlerinin tanımlandığını dikkate almalısınız. Bunlar Ulusal Meslek Standartları (UMS) İşlemleri tarafından tanımlanmalıdır. İlave önemli hususları önererek Ulusal Meslek Standartları (UMS)’ın ötesine geçmemeye dikkat edin. Adaylar, eğitimciler ve değerlendiriciler için çok fazla başarım ölçütü ağır iş yüküne neden olabilir. Bazı Ulusal Meslek Standartları (UMS)’ndaki Görev ve İşlem tanımlarının, Ulusal Yeterlilikler (UY) Yeterlilik Birimleri, Öğrenme Çıktıları ve Başarım Ölçütlerinin teknik gereksinimlerini karşılaması için tekrar düzenlenmesi gereksinimi duyulabilir.
Adayların Ulusal Meslek Standartları (UMS)’nın ötesine geçmelerini beklemediğinizden emin olurken aynı zamanda İşlemlerin yanlış şekilde düzenlenmesiyle Ulusal Meslek Standartları (UMS)’nın etkisinin azalması ihtimaline dikkat edin. Unutmayın, Ulusal Yeterlilikler (UY)’de gerekli olan Yeterlilik Birimlerinin başarıyla tamamlanması adayın yeterliliğinin ve Ulusal Meslek Standartları (UMS)’nın uygulanabilirliğinin doğru bir ölçüsü olmalıdır.
Yeterliliklerin hazırlanması esnasında ölçme ve değerlendirme işlemleri düşünülmeli ve yeterliliklerle bütünleşik bir yapı içerisinde ölçme ve değerlendirme işlemleri yapılmalıdır. Ölçme ve değerlendirme işlemleri de gerçekleştirilirken bu bilim dalının özelliklerine ve kurallarına göre yapılmalıdır. Örneğin, gerçekleştireceğiniz çoktan seçmeli teorik sınava ilköğretim mezunları ve daha alt düzeyde (ilkokul ve sadece okuma yazma bilen) katılımın olacağını düşünüyorsanız, beş cevap seçenekli bir sınav yerine dört seçenekli sınav tercih edilebilir. Ayrıca, uygulama/pratik sınavı yapmayı planlıyorsanız dikkat etmeniz gereken noktalardan birisi de ölçme işleminde kontrol listesi mi, yoksa dereceleme ölçeği mi kullanacağınızdır. Buna karar verdikten sonra, araçta yer alacak değerlendirme ölçütlerini hazırlamalısınız. (4)
Aşağıda örnek bir yeterlik ve buna ait çoktan seçmeli test maddesi yer almaktadır.
Yeterlik ifadesi: Sabit diskin görevlerini açıklar. (bilişsel alan)
Soru: Aşağıdakilerden hangisi sabit diskin görevleri arasında değildir?
A) Bilgi depolamak
B) İşletim sistemini saklamak
C) Sayısal sinyallere çevrilmiş verileri tutmak
D) Bilgisayarda aygıtların sırayla okunmasını sağlamak (Doğru Cevap)
Rekabet düzeyi yüksek şirketler çalışanlarının örgün eğitimle sahip oldukları yetkinliklerin yanında formel olmayan eğitimle kazandıkları yetkinliklerin kayda alınmasına ve geliştirilmesine önem vermektedir. Yapılan uluslararası çeşitli araştırmalar kişinin kazandığı mesleki bilgi ve becerilerin %70-90’ının formel olmayan yollarla olduğunu gösteriyor. Formel olmayan öğrenmenin yolları, başkalarından öğrenme, iş başında öğrenme vb. olarak karşımıza çıkmaktadır. Kaliteli ve sürdürülebilir istihdam sağlayan, gelişen ve rekabetçi bir sanayi için iyi bir ortamın yaratılması ve devam ettirilmesi Avrupa’da olduğu gibi ülkemizde de tüm paydaşlar tarafından ortak bir amaç olarak görülmektedir. Mesleki ve teknik okullardan alınan diplomaların tamamlayıcısı olarak mesleki yeterlilikler, iş piyasasının beklentilerine cevap verebilmek için önem taşımaktadır. (5)
Yetkinliğe dayalı değerlendirme ve belgelendirme sisteminin uygulamada başarılı olabilmesi için doğrudan (belgelendirilecek adaylar) ve dolaylı (belgelendirilen çalışanların gelecekteki işverenleri) olsun, muhtemel faydalanıcıların sisteme güvenmesi şarttır. (6) Yeterliliklerin tanımı ile başlayan bu sürecin arkasından yetkinliğe dayalı bir ölçme değerlendirme sınav sistemi ve değerlendirme özelliklerinin/esaslarının tutarlıkla uygulanmasını temin edecek bir kalite güvence sistemi gerekmektedir. Bir sonraki yazıda A-Z’ye tüm TÜRKAK 17024 Personel Belgelendirme Akreditasyon sürecini detaylı olarak anlatacağım.
(1) Prof. Dr. Oğuz Borat – İnformal Öğrenmenin Geçerliliği İçin Kurumsal-Sektörel Etkileşimler
(2) Donald Paterson – UYEP Kilit Uzmanı
(3) ve (4) Yrd.Doç.Dr. Cem Oktay Güzeller – Yeterlilik Hazırlama
(5) Türkiye Metal sanayicileri Sendikası – Yetkinlikten ne anlıyoruz?
(6) Elisabeta Mitroi – Romanya UYEP Misafir Danışmanı
